شپشک گیاهی از آن دسته آفات هستند که اگر به‌موقع شناسایی و کنترل نشوند، می‌توانند آسیب‌های جدی به باغ، گلخانه یا حتی چند گلدان خانگی وارد کنند. این حشرات با خرطوم بلند خود، شیره گیاهی را می‌مکند و باعث ضعف تدریجی گیاه، زرد شدن برگ‌ها، توقف رشد و در نهایت مرگ گیاه می‌شوند. در این مقاله، به بررسی خانواده‌های مختلف شپشک‌ها، علائم آلودگی، شرایط مستعد و روش‌های پیشرفته مبارزه با آن‌ها خواهیم پرداخت.
انواع شپشک گیاهی
از میان ۳۸ خانواده شپشک‌های شناخته‌شده در دنیا، ۱۳ خانواده در ایران شناسایی شده‌اند که سه خانواده زیر بیشترین فراوانی را دارند:
- شپشک سپردار (Diaspididae)
- شپشک آردآلود (Pseudococcidae)
- شپشک نرم‌تن (Coccidae)
در میان آن‌ها، شپشک آردآلود یا Mealybug یکی از شایع‌ترین و خطرناک‌ترین انواع است که به‌ویژه در شرایط آب‌و‌هوایی گرم و مرطوب به‌سرعت گسترش می‌یابد.
انواع شپشک و تفاوت‌هایشان
شپشک‌ها خانواده‌ی بزرگی از آفات مکنده هستند، اما همه‌ی آن‌ها یکسان نیستند. شناخت دقیق گونه‌ی شپشک برای انتخاب روش مبارزه مناسب بسیار حیاتی است:
شپشک آردآلود (Mealybug)
شکل: سفید، پودری، با بدن نرم
محل زندگی: بیشتر روی ساقه و برگ‌های جوان
علائم: ترشح عسلک، جلب مورچه، رشد قارچ دوده‌ای
کنترل: حشره‌کش‌های سیستمیک + روغن ولک
شپشک سپردار (Scale insect)
شکل: دارای پوشش سفت و قهوه‌ای یا خاکستری
محل زندگی: روی شاخه‌ها یا سطح برگ، معمولاً بی‌حرکت
علائم: لکه‌های سخت و برجسته روی گیاه
کنترل: حشره‌کش سیستمیک، روغن‌های معدنی، کنترل در زمان خروج پوره
شپشک نرم‌تن
شکل: ظاهری مشابه آردآلود ولی بدون پوشش پودری
محل زندگی: پشت برگ‌ها، مناطق مرطوب
علائم: زرد شدن برگ، ریزش میوه
کنترل: سموم سیستمیک و تماسی
شپشک ریشه‌ای
شکل: معمولاً در خاک، دیده نمی‌شود
محل زندگی: اطراف یا روی ریشه‌ها
علائم: رشد ضعیف گیاه، پژمردگی بدون دلیل ظاهری، خاک مرطوب بی‌دلیل
کنترل: تعویض خاک، استفاده از سموم مخصوص خاک (مثل ایمیداکلوپراید به شکل آبیاری)
شپشک آردآلود: قاتل خاموش گیاهان جوان
شپشک‌های آردآلود معمولاً بدون بال و به رنگ سفید پنبه‌ای هستند و در قسمت‌های جوان گیاهان مثل نوک شاخه‌ها، برگ‌های تازه، ساقه‌های نرم و ریشه‌ها دیده می‌شوند. این شپشک‌ها با دهان سوزنی خود، شیره گیاه را می‌مکند و باعث ایجاد زخم، توقف رشد و پژمردگی گیاه می‌شوند. همچنین با ترشح عسلک، بستر رشد قارچ دوده‌ای را فراهم می‌کنند که خود باعث کاهش فتوسنتز و تخریب بیشتر گیاه می‌شود.
میزبان‌های متداول
این آفات به طیف گسترده‌ای از گیاهان حمله می‌کنند: از کاکتوس‌ها، ساکولنت‌ها، مرکبات، آواکادو و انجیر گرفته تا گیاهان زینتی مانند شمعدانی، گل ناز، بنفشه آفریقایی، ختمی، سرخس، فیکوس و ارکیده.
شرایط مستعد بروز شپشک
گیاهان ضعیف یا بیمار
آبیاری بیش از حد و رطوبت بالا
تهویه ضعیف در محیط
هوای گرم و مرطوب
استفاده بیش از اندازه از کودهای نیتروژنه
اگر این شرایط مهیا باشد، حتی یک گیاه سالم هم می‌تواند به‌راحتی آلوده شود.
روش‌های کنترل و مبارزه با شپشک‌ها
مقابله با شپشک‌ها نیاز به صبر، استمرار و ترکیبی از روش‌های مختلف دارد:
۱. اقدامات پیشگیرانه
خودداری از آبیاری و کوددهی بیش از حد
تقویت گیاه بعد از رفع آفت
بهبود گردش هوا در اطراف گیاهان
۲. روش‌های فیزیکی
شستشوی گیاه با آب و صابون یا استفاده از فشار باد
حذف دستی شپشک‌ها با پارچه یا گوش‌پاک‌کن مرطوب
استفاده از تله‌های چسبنده برای به دام انداختن حشرات نر
۳. روش‌های بیولوژیکی
استفاده از حشرات شکارگر مانند کفشدوزک Cryptolaemus montrouzieri
استفاده از قارچ Beauveria bassiana به‌عنوان یک حشره‌کش طبیعی
۴. روش‌های شیمیایی
حشره‌کش‌هایی مانند دلتامترین، کنفیدور، دیمتوات، استامی‌پراید
ترکیب روغن ولک با کلرپیریفوس برای شپشک‌های سپردار
نکته مهم: شپشک‌های سپردار به‌دلیل داشتن لایه محافظتی مقاوم‌تر از سایرین هستند و برای کنترل آن‌ها معمولاً باید از سموم سیستمیک استفاده کرد.
نتیجه‌گیری
آلودگی به شپشک گیاهی، اگر در مراحل اولیه شناسایی نشود، می‌تواند به فاجعه‌ای تمام‌عیار برای گیاهان شما تبدیل شود. با آگاهی از علائم، شناخت گونه‌ها، حذف شرایط مستعد و به‌کارگیری راهکارهای ترکیبی مقابله، می‌توان به‌خوبی این آفت را کنترل و از سلامت گیاهان خود محافظت کرد.
اگر گیاهانت برایت مهم‌اند، مبارزه با شپشک‌ها را باید جدی بگیری؛ چون این حشرات کوچک، بزرگ‌ترین تخریب‌گران خاموش دنیای گیاهان هستند.
